Ku filluan shkenca dhe religjioni?

Dy burra të veshur në të kaltër mbi një mal në verilindje të Maqedonisë thonë se ka filluar këtu, në një tempull të lashtë të shenjtë të quajtur Kokino.

Vetëm para pesë viteve, arkeologu Jovica Stankovski dhe astrofizikani Gjore Cenev gërmonin nëpër rrënojat e epokës së Bronzit, në afërsi të majës së këtij mali neovullkanik, kur vënë re prerje të caktuara në kreshtë të cilat ishin të radhitura njëlloj me pozitat e diellit dhe hënës në ngritjen e tyre sezonale.

Pas një viti, zbulimi u vërtetua nga NASA dhe tani Kokino është i katërti me radhë në listën e shkurtër të opservatorëve më të vjetër në botë. Mu nën majë, shkëmbinjtë e prerë vullkanik dhe froni i prerë me dorë përbëjnë atë që llogaritet si Stounhenxhi i Maqedonisë, një nga opservatorët më të mëdhenj prehistorik të botës – i vetmi i zbuluar gjer më tani në Evropën Lindore, i radhitur krahas Angkor Vat-it Në Kamboxhi dhe Abu Simbel-it në Egjipt.

Si djelmosha në gjah pasurie, Gjore dhe Jovica lëvizin rreth vendit, duke treguar me shqetësim kah secili pikëshënues dhe e prerë, të pavetëdijshëm për nxehtësinë e madhe, duke nxjerrë teoritë e tyre. Kjo ka qenë, siç besohet, e bërë nga një kult pagan, në përpjekjet e para të njohura për të krijuar kalendarin. Ngjashëm me skenën nga filmi “Kalorësit e arkës së humbur,” dielli këtu do të hipte mbi solstic dhe do të lëshonte rrezet përmes një të çare në shkëmb. Pastaj rrezet e diellit do të ndriçonin fytyrën e priftit më të lartë, thotë teoria e tyre, i cili do të rrinte ulur në fronin e gurtë.

Takimi mes diellit dhe malit paraqiste martesën e dy zotave, ndërsa në atë moment do të fillonin një sërë sakrifikimesh – të kuajve, demave, deshve, dhive, e ndoshta edhe të njerëzve. Gjaku i derdhur do të plehëronte tokën, duke premtuar begati për stinën e ardhshme dhe do të manifestohej bashkësia midis qiellit dhe tokës, midis zotave dhe njerëzve.

Këto rite janë caktuar sipas lëvizjeve të trupave qiellorë, shënonin matjet e para të kohës dhe bënë të mundshëm formimin e një shoqërie të organizuar e cila do të dijë kur të mbjell farën, kur të korrë, kur ti çojë dhitë dhe delet për të kullotur. Më herët, njerëzit kanë jetuar në fise nomade, duke mbijetuar nga gjahu apo nga ajo që kanë mbledhur, pa trashëgimi shkencore apo religjioni. Megjithatë, Stankovski dhe Cenev, gjithashtu, lënë të kuptohet se kjo është periudhë kur feja dhe shkenca marrin drejtime tjera, kur këta pasues antik zbulojnë se secili ka cilësitë e veta ndryshe nga ai tjetri dhe kjo ndarje vazhdon edhe sot, e bile edhe thellohet.

Shtjellë e mistereve

Orientimi astronomik i Kokinos nxit polemikën midis arkeologëve skeptik të cilët thjesht nuk besojnë se vargu i rastësishëm i vargmaleve mund të quhet opservatorë në kuptimin e vërtetë të fjalës. Megjithatë, Maqedonia vlon me mistere, të zgjidhura dhe të ndryshme.

Në këtë ekspeditë kuptojmë se një ekip ka deshifruar një tekst të mesëm të Gurit Rozeta, shtyllë nga guri me mbishkrim i cili gjatë kohë ka qenë konfuz, që i deshifroi hieroglifët. Në gurë janë tre gjuhë, e mësipërmja është greqishtja antike, ndërsa të fundit janë hieroglifë egjiptian; kohë të gjatë është menduar se teksti i mesëm është kombinim i panjohur i këtyre dyve. Por nuk është ashtu, pohojnë Tome Boshevski dhe Aristotel Tentov: “Është tekst maqedonas dhe teksti burimor për të dy përkthimet që e mbështesin atë”.

Pastaj, këtu ka gjëegjëza tërësisht të pazgjidhura. Sarkofagu i artë i Lekës së Madh, i cili do të mund të sillte pasuri të paçmueshme sot, asnjëherë nuk është gjetur, ndërsa ka të tillë që mendojnë se trupi i tij shtrihet në një varr ende të pazbuluar. Përgjatë lumit të Markos, në afërsi të Shkupit, ku vërehen njolla të arta në brigjet, disa arkeologë supozojnë se Ruda e artë ka qenë e strehuar në shpellë. Templarët kanë marshuar nëpër rrugët e mëdha romake të cilat kalojnë nëpër Maqedoni duke u kthyer nga Jerusalemi, ku disa besojnë se e kanë vjedhur kutinë në të cilin gjenden dy pllakat e gurit në të cilat kanë qenë të shkruara Dhjetë urdhrat e Zotit... ndoshta edhe ajo është varrosur këtu diku.

 Ku filloi arti?

Jashtë Kratovës, qytet i vjetër minierash i ndërtuar në krater të shuar të vullkanit, u takuam me d-r Dushko Aleksovski, i cili ka diplomë për filologji, arkeologji dhe paleolinguistikë. Ai është i njohur si njeriu i cili e zbuloi artin në shkëmbinjtë e Maqedonisë në vitin 1991, datë e cila përputhet me lindjen e re të këtij shteti, dhe ka gjetur vendndodhjen e më tepër se një milion vizatimesh prehistorike në shkëmbinj dhe gravura.

Aleksovski na solli në zbulimin e tij më të përpunuar, Guri Cocev, një shkëmb bazalt jashtëzakonisht i nxehtë dhe i vështirë për tu ngjitur, i njohur për ceremonitë neolite për pjellori dhe verë, ku misteri mund të jetë në atë se pse dikush do të ndërtonte tempull mu këtu. Duke u ngjitur nga ana e pasme kaluam përskaj një gjarpri të ngordhur i cili kohët e fundit ka ruajtur muralin prej petroglifëve të vjetra rreth 20 000 vite. Aleksovski e ngrit dorën e tij, të mbuluar me një byzylyk me rruaza me simbole të artit të gurëve dhe tregon kah një sërë simbolesh të shënuara në shkëmbinjtë, si dhe kah një figurë në ngazëllim pastaj atë që ai e quan “druri i jetës” dhe përfundimisht një njeri dhe një koçi.

Më vonë, në Muzeun e tij të artit në shkëmbinj, të stërmbushur me aq dëshmi për zbulimet e tija sa edhe zbulimet e tija të vërteta, si dhe vorba me fiq të ëmbëlsuar dhe raki shtëpiake, e lëshoi Bob Marli-n përmes altoparlantit të kompjuterit dhe përgëzoi. “Besoj se arti i shkëmbinjve është zemra dhe shpirti i Maqedonisë. Ky është fillimi i tërë artit!".

Ademi nga Maqedonia

Në fushë të artë të grurit në afërsi të një druri të degëzuar të arrës, jo larg fshatit Govrlevo, ekziston hendek i thellë tre metra dhe i gjerë ndoshta 10 metra. Ky është vendi ku në vjeshtën e vitit 2000 Milosh Bilbija, arkeolog nga Muzeu i qytetit të Shkupit, zhgroposi një figurinë prej balte të një mashkulli pa kokë por meditues, një statujë që daton që prej para 7500 viteve.

Skulptura e vogël është mjaft realiste, me ngjyrë terakota, muskuj të definuar mirë, kurriz të dallueshëm edhe një cung i thyer i penisit dhe një disk ndriçues që përfaqëson diellin në barkun e tij, pleksusin e tij solar. Më është thënë se kjo është figura më vjetër e njeriut e gjetur ndonjëherë dhe me guxim modest Bilbija e quan "Ademi i Maqedonisë". "Është e rëndësishme, na tregon ai, për shkak se e zgjidh një mister mjaft të madh: na tregon se kur njeriu ndryshoi vetëdijen për atë se kush është ai.

Para kësaj, të gjitha figurinat neolite të gjetura anembanë botës ishin të femrave - nja 50 janë gjetur më thellë në të njëjtin hendek. Në shtresën përmbi këtij njeriu prej qeramike, janë zhgroposur stoli të çmuara dhe pulla të metalit, që shënojnë fillimin e erës së Bronzit. Bilbija tregon se ky Adem i ulur, me bythë të rrumbullakëta, mund të ketë bythën në erën Neolite, por sytë e tij janë duke shikuar drejt erës Megalite. Kjo figurinë e vogël shënon momentin kur njerëzit kanë njohur dallimin midis njeriut dhe kafshëve tjera. Ne nuk jemi brenda natyrës, ai thotë, por mbi te, jashtë saj dhe tjetër - ose ashtu kemi besuar që prej atëherë.

Ndoshta kjo njohje i jep rritë spiritualitetit, vetëdijes se kemi shpirt. Ndoshta kosmologjia e botës klasike rrotullohen rreth këtij hendeku – rudën e artë në lum, bollëku natyror i rrushit i cili solli dehjen e shenjtë nga vera, furrat e bukës të cilat në kuptimin e plotë të fjalës i dhanë rritë dietës agrare... ndodhi këtu, në atë që e quan Millosh Bilbija “kërthiza e botës”.